نگاهی به آيین‌های نوروزی در شهرستان شاهرود

خانه تکانی:
خانه تکانی و زدودن آلودگی‌ها و پلشتی‌ها از فضای خانه و کاشانه در آخر سال کهنه، مظهر و نمادی از پاکیزگی و مهیا نمودن فضای خانه برای شادابی و دور کردن سیاهی و مرگ و کهنگی است. بنای خانه‌تکانی نوروزی(نو ساختن و پاکیزه گرداندن) است. خانه تکانی یعنی مفهومی عمیق و فراتر از نظافت معمولی خانه و محیط زندگی. خانه تکانی ابتدا در هم ریختگی سپس نظم و نظافت است.
کدبانوی خانه معمولا ده روز مانده به پایان سال، مبادرت به نظافت و شستشوی دیوار خانه، اسباب و اثاثیه، پاکیزه و نو کردن جامه و ظروف و اشیای کهنه و تمیز کردن دیوارهای دود گرفته می‌کند. زدودن آلودگی و سیاهی‌ها و بیرون افکندن پلشتی‌ها از فضای خانه از رسم‌های کهن ایرانیان در روزهای پایانی سال است.
زنان روستاها، قالی و قالیچه و گلیم را در آب رودخانه و چشمه‌ها می‌شویند. پرده‌ها، روتشکی، روبالشتی و روطاقچه‌ای را عوض می‌کنند. در برخی از نقاط کوهستانی شهرستان شاهرود مانند شهر تاریخی «مجن» زنان دیوار اتاق‌ها و خانه را با گل مخصوص نقاشی می‌کنند. گل و گیاه در باغچه خانه می‌کارند و آنچه برای خانه نیاز باشد می‌خرند.
اهالی شاهرود به خانه تکانی در اصطلاح «خانه‌درریزی» گفته و بر این عقیده‌اند که اگر تار عنکبوت(کارتونو) در گوشه‌های دیوار و سقف خانه مشاهده شود باید آن را زدود چون که بدیمن است و برای اهل خانه فقر به دنبال دارد. در گذشته چند روز مانده به نوروز اهالی شاهرود کرسی را جمع می‌کردند و بر این باور بودند که در سال نو نباید سیاهی (زغال) در اتاق باشد.
کاشت سبزه:
کاشتن دانه، غلات و حبوب در چند روز پیش از آمدن نوروز و نگریستن به رویش دانه‌ها از آئین‌های کهن ایرانیان بوده است. سنت رویاندن سبزه همچون گذشته در میان مردم وجود دارد و هر خانواده ده روز مانده به نوروز حبوباتی چون گندم، جو، عدس، ماش، نخود و سیر را درون بشقاب‌ها ریخته و سبز می‌کنند. برخی‌ها نیز تخم شاهی را بر روی کوزه‌های سفالی جهت سبز کردن می‌مالند. همچنین بعضی‌ها باور دارند که به تعداد افراد خانواده مشتی حبوب باید سبز کنند.
در «بیارجمند» زنان علاوه‌بر سبز کردن گندم و جو یک دسته علف سبز نیز درون کاسه می‌گذارند. اهالی شهر شاهرود رشد بیشتر هر یک از دانه‌های کاشته شده گندم و جو را در گردش سال نمادي از رشد خوب آن دانه در سال نو زراعی می‌پندارند. از این رو با کاشتن دانه‌ها و رویاندن و سبز کردن آنها آغاز دوباره کار کشت و زرع بر ‌روی زمین و پروراندن دانه و گیاه را در سال نو تقدیس کرده و هم به دانه‌های کاشته برای كشاورزي تفال می‌زنند.
خانواده‌ها سبزه‌ها را تا سیزده نوروز سبز و شاداب نگاه داشته و در روز سیزده، سبزه‌ها را از خانه بیرون برده و به دشت و صحرا و یا رودخانه می‌اندازند.

یادآوری مردگان:
بزرگداشت و یادآوری مردگان در آخرین روزهای پایانی سال به‌ویژه در آخرین شب جمعه سال کهنه، از جمله آدابی است که در شهرستان شاهرود برگزار می‌شود. دو روز مانده به پايان سال کهنه را، اهالی به نام علفه یا عرفه زنده‌ها و علفه یا عرفه مرده‌ها می‌دانند. در عرفه زنده‌ها زنان به نظافت و پاکیزگی منزل پرداخته و برای یکایک اعضای خانواده هدایایی تهیه کرده ودر این روز مبادرت به پخت آشی می‌نمایند. در عرفه مرده‌ها که آخرین روز از سال کهنه است زنان برای خیرات اموات خود خوراک هايي چون حلوا و نان روغنی می‌پزند.
در شاهرود این روز را روز مردگان می‌پندارند و باور دارند که مردگان در این روز آزادند و از آسمان به زمین فرود می‌آیند تا آن روز را نزد اقوام خود باشند. بنابراین پندار مردم روز عرفه را به یادآوری مردگان ويژه كرده‌اند و با تني پاك و جامه‌ي نو یا پاک به گورستان‌ها و بر سر گور در گذشتگان خود می‌روند. چراغ و شمع می‌افروزند و زیارت اهل قبور می‌خوانند. غروب همان روز برخی از اهالی روستاهایی چون منطقه خوارتوران و طرود بر اساس باوری بر روی بام خانه‌ها فانوس می‌گذارند. چراغ خانه را زودتر از معمول روشن می‌کنند و تا سپیده‌دم روز نخست سال نو روشن نگه می‌دارند.
خرید لوازم و وسایل نوروزی:
چند روز مانده به نوروز هر خانواده با توجه به وسع مالی خود وسایل و لوازم نو و جدیدی برای اهل خانه خریداری می‌کنند. این وسایل شامل پوشاک و لوازم خانه است. در سال نو هر خانواده‌ای تلاش می‌کند شماري از وسایل كهنه خانه که فرسوده شده را دور ریخته و وسیله‌ای جایگزین آن نماید. از جمله اساسی‌ترین و مهم‌ترین وسایل شب عید، آجیل و مواد خوراکی است. نقل، آجیل، شیرینی، نان قندی، میوه، گوشت، سبزی، ماهی و غیره.
در گذشته بیشتر دیده می‌شد پس از خانه تکانی و فارغ شدن از آن زنان نان روغنی، گولاچ، سمنو وقطاب می‌پزند.
گفتنی است که چند روز مانده به عید آن دسته از خانواده‌هایی که برای پسرشان نامزدی اختیار کرده‌اند پيشكش‌هايي چون لباس، سمنو، طلا، پارچه، ماهی و... موسوم به عیدانه می‌فرستند.
پخت سمنو:
از گذشته‌های دور تا به امروز این سنت دیرینه در بین مردم شهرهای مجن، شاهرود و روستاهای بسطام متداول است. چند روز به سال نو زنان محل گردهم‌ مي‌آيند و مبادرت به پخت سمنو می‌كنند. بدین گونه که عصاره گندم را با كمي آرد در هم آميخته و مدام هم می‌زنند تا ته نگیرد. در پایان کار سمنو را دم داده و پيرامون دیگ را آب می‌پاشند. در کنار دیگ به نيايش مي‌پردازند.

فاطمه قلی‌پور، پژوهشگر میراث فرهنگی